فراتراز تاسیسات هسته ای! غارت هنری شهرمن نطنز

حدود ۱۵۰ سال پیش کنت ژولین دو روشوشوا (وزیر فرانسوی) درخاطرات سفر ایران خود درسال ۱۲۴۶ شمسی
:یا ۱۸۶۷میلادی اینطور میگوید

.آجرهای تزئینی مسجد نطنززیباترین آجرهای میناکاری شده در ایران است

کاشی از مجموعه حرم عبدالصمد، نطنز (منبع: موزه متروپولیتن، نیویورک)

سفالگران ایرانی در قرون وسطای اروپا یعنی در سالهای پس از فرو پاشی روم و قبل از رنسانس ( ۵۱۰ میلادی)
در کاشان-۶۰ کیلومتری نطنز- به تکنیک خلق کردن “نقاشی براق” روی سطح کا شی دست یافتند . آنها برروی
لعابی که از قبل پخته شده بود ترکیبات اکسیدهای فلزی را قبل از پخت مجدد دوباره اعمال می کردند که بدین ترتیب
*. توانستند “سطح فلزی درخشان” یا “نقاشی براق” را روی سطح کا شی را خلق کنند

حدود ۷۰۰ سال پیش یعنی درایران قرن سیزدهم و چهاردهم میلادی بود که استفاده ازچنین تزئیناتی از سرامیکهای
*.لعابدارهم در کاخ‌ها و هم درزیارتگاه‌ها بیش از پیش رونق چشمگیری گرفت

*.برای قرنها نمای داخلی و بیرونی ساختمانها را این کاشیهای مزین زینت می‌دادند

اما اینطور به نظر می رسد که حدود ۱۵۰ سال پیش غارت سازمان یافته ای در ایران آغاز شده بود که همزمان با سفر اروپاییان به ایران بود-زمانی که شکوه تزئینات نقاشیهای براق این کاشیها توجه آنان را برای اولین باربه خود جلب کرد

.و اینگونه بود که به دنبال علاقه اروپایی ها به هنررویای اش , نطنزغارت گسترده ای را تجربه کرد…

قدیمی‌ترین اسناد ثبت شده کاشی‌های ایرانی از موزه ویکتوریا آلبرت لندن و سایر منابع نشان می‌دهد که در دو مرحله
*.مختلف هزاران کاشی از زیارتگاه‌های مختلف ایران غارت شدند

در مرحله اول : حدود ۱۵۰ سال پیش در سالهای ۱۲۵۴- ۱۲۴۱ شمسی (۱۸۷۵ -۱۸۶۲م) از شهرهای نطنز، ورامین و قم

در مرحله دوم : حدود ۱۲۰ سال پیش در سالهای ۱۲۶۹- ۱۲۷۹ شمسی (۱۸۸۱تا ۱۹۰۰م) از شهرهای قم ، دامغان و کاشان

غارت در نطنز: کاشی های امامزاده عبد الصمد در نطنز برداشته شد و تنها گچ باقی مانده است.۴ (منبع: موزه هنر متروپولیتن نیویورک)

.در نتیجه این چیزی است که در حرم امامزاده عبدالصمد باقی مانده است

قبر برهنه بقعه امامزاده عبدالصمد در نطنزکه قربانی بیش از صد سال غارت شده است

طبق اسناد منابع مشترک ام ای تی و مر کز اسلامی آقا خان (MIT’s Archnet)

بسیاری ازکاشیهای باشکوه ستاره و صلیب حرم امامزاده عبدالصمد در اختیار موزه هنرمتروپولیتن درنیویورک میباشد

علاقه به کاشیهای نطنز درانگلستان تا زمانی که موزه ویکتوریا آلبرت این اشیاء ایرانی را در سال ۱۸۷۶ بدست
*.آورد نیززیاد بود

دو روشوشوا وزیر فرانسوی مستقر در ایران در کتاب خاطرات خود اعتراف میکند که او نیزتعدادی کاشی نطنز که طبق توصیف او با گل، برگ و پرندگان تزیین شده‌اند و نوشته های «فارسی» روی آن‌ها وجودازنطنزرا در اختیار داشت . اکنون به طور گسترده تصدیق شده است که آنها از زیارتگاه نطنز آمده اند; کاشی هایی که تا کمتر از ۱۰۰ سال پیش (یعنی حدود سال ۱۳۰۸ شمسی ) هنوز سطوح ساختمان این امامزاده را تزئین کرده بودند

تحسین بی نظیر تزئینات کاشی های نطنزدر خاطرات کنت ژولین دو رو شوشوا نشان می دهد که در سالهای ۱۲۴۱تا ۱۲۴۲ شمسی این کا شیها به اندازه کافی دست نخورده بود تا او زیباییهای آنها را تحسین کند *.(به جز موارد گمشده)

حرم امامزاده عبدالصمد نطنز قبل از غارت ۱۲۶۶ شمسی (۱۸۸۷م) (لا پرس -پرشیا- اثر جین دیولافوی)

کنت دو روشوشوا , وزیر فرانسوی گفت که به او گفته شده بود که “تا زمانی که فرصتی برای قاچاق آن به تهران پیدا
“.شود، (تابلو سه تکه براق که زمانی یک سنوتاف را می پوشاند) در زیر زمین پنهان شده است

*.احتمالاً سفر دو رو شوشوا به ایران همان زمان آغازدستیابی اروپایی ها به کاشی های ایلخانی است

اما سقف و فضای حفره بالایی حرم نطنز در این غارت نسبتاً سالم مانده است

…واما غارت کاخها وزیارتگاهها در مقیاسی وسیع در شهرهای دیگر نیز ادامه یافت; ورامین ,قم ,کاشان ,تخت سلیمان

امامزاده یحیی- شهر ورامین

زیارتگاه ورامین نیز یکی دیگر از مکانهایی بود که به خاطر نقاشی‌های برا ق تزئینات گیاهی کاشیهای ستاره ای
*.و کاشی‌های صلیبی تلطیف شده با کتیبه‌های قرآنی غارت‌ شده‌ بود

. ورامین از سال ۱۲۶۰تا ۱۳۱۰ مرکز استان ری بوده است

ستارگان درهم قفل شده و کاشی‌های براق متقاطع که زمانی دیوارهای امامزاده یحیی حرم ورامین را تزئین می‌کردند درموزه ها و کلکسیونهای سراسر جهان پراکنده شده‌اند

,برخی از کاشی‌ها با تاریخ‌های مختلف از دسامبر ۱۲۶۲، اکنون در شهرهایی مانند شیکاگو، دوحه، سن پترزبورگ
*.تفلیس، لندن، آکسفورد، پاریس، گلاسکو، بالتیمور، لس‌آنجلس، هونولولو، و توکیو قرار دارند

کندن سیستماتیک وغیرقانونی این کاشیهای براق درسراسرشهرها که بزودی دراروپا ظاهرمی‌شدند همدستی شبکه ای
*.درهم‌تنیده‌ ازبازیگران را میطلبید

چون اکثرکاشی‌ها ی موزه ها باید مخفیانه توسط غارتگران از ساختمان‌ها برداشته شده باشند جای تعجب نیست که
.هزاران عدد از این کاشی‌ها ی موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی در سراسر جهان بدون اطلاعات مربوطه باشند

آیتی گریدل ، فروشنده عتیقه جات بریتانیایی-دانمارکی در مورد سرقت های ۹۳۵ جواهرمفقود شده اخیر موزه بریتانیا میگوید که اشیایی که بیش از ۲۰۰سال است که بدون هیچ گونه ثبت نامی در موزه ها قراردارند دعوتی آشکار برای سرقت بودند زیرا چه کسی می تواند بفهمد که اصلا چه چیزی به سرقت رفته است او میگوید مشکل این است که اگر نتوان آنها را شناسایی کرد، چگونه می توانند آنها را به موزه بازگردا ند؟

هارتویگ فیشر، مدیر موزه بریتانیا پس از سرقت های مشکوک سیستماتیک و شرمساری بین المللی در سپتامبر۲۰۲۳ استعفا داد

غارت محراب های مساجد

بسیاری از کاشیها ی تاراج شده ستاره های کوچکتر درهم تنیده بودند که به راحتی قبل حمل و نقل مخفیانه بودند , اما محرابها که کا شیهایی در ابعاد بزرگ بودند نیز از مسا جد غا رت شدند .محراب بخشی از مرکزمسجد است که به جهت نماز اشاره می کند

محراب زیارتگاه ورامین به ارتفاع ۱۲ متر دارای شصت کاشی با مجموعه‌های مشخصی از کتیبه‌های قرآنی است
.که اکنون در خانه یک کلکسیونرآمریکایی- دوریس دوک-در شانگریلا درشهر هونولولواست
*.این محراب به امضای “علی بن محمد بن ابی طاهر”در اردیبهشت ۱۲۶۵است

محراب زیارتگاه ورامین به ارتفاع ۱۲ متر دارای شصت کاشی با مجموعه‌های مشخصی از کتیبه‌های قرآنی
.است که اکنون در خانه یک کلکسیونرآمریکایی- دوریس دوک-در شانگریلا درشهر هونولولواست
*.این محراب به امضای “علی بن محمد بن ابی طاهر”در اردیبهشت ۱۲۶۵است

محراب زیارتگاه در خانه یک کلکسیونر آمریکایی- دوریس دوک-در شانگریلا درشهر هونولولو

محراب دیگری به امضای «یوسف بن علی بن محمد بن ابی طاهر» «یوسف بن. علی ب. محمد ب. ابی طاهر اکنون در موزه دولتی ارمیتاژ در سن پترزبورگ نگهداری می شود. (۱۵)

درپی نگرانیهای فزاینده در مورد دزدی کاشیهای مکانهای مقدس در سال ۱۲۷۵شمسی دولت قاجارفرمان حفاظت از
*.بناهای مذهبی را صادر کرد ( ۱۸) . با این وجود، غارت پس از صدور فرمان نیز ادامه یافت

اما چگونه چنین غارت گسترده ای سازماندهی شد؟

درسال ۱۳۴۶ شمسی (۱۹۶۷م) اولین کلکسیون نمایشگاه موزه ویکتوریا آلبرت شهر لندن به معرض تماشای عموم گذشته شد . این کلکسیون به نام مرداک اسمیت بود. تعداد اشیا مختلف این مجموعه ۳۵۱۷ بود که تعداد ۱۱۶۴ از آن را تقریباً یک سوم آنرا این کا شی ها را تشکیل میداد . ادعا میشود این اشیا توسط اسمیت خریداری شده بود

موزه کنزینگتون جنوبی یا موزه ویکتوریا آلبرت شخصی را برای جمع‌آوری و انتقال آثار باستانی با کیفیت موزه‌ای مأمور کرد.* این فرد سرلشکر روپرت مرداک اسمیت بود که در ان سالها در ایران به عنوان مدیر شرکت تلگراف بریتانیا – تلگرام هند و اروپایی- کار می کرد. (۶)

.نام موزه ویکتوریا آلبرت لندن در آنزمان موزه کنزینگتون جنوبی بود

اسمیت قبل ازکاردرشرکت تلگراف هند و اروپایی درایران، در کار حفاری باستانی وانتقال مجسمه‌هاو آثار باستانی
.از ترکیه، مصرو مالت برای موزه بریتانیا مشغول بود

سرلشکر سر روپرت مرداک اسمیت بیش از ۲۰ سال ( -۱۸۸۷-۱۸۶۵ ) در تهران به عنوان مدیر تلگراف ایران و انگلستان مشغول به کاربود

کندن سیستماتیک وغیرقانونی بخش قابل توجهی از کاشیهای براق درسراسرشهرها -که در مدت کوتاهی دراروپا
.ظاهرمی‌شدند – شبکه ای همدست و درهم‌تنیده‌ای از بازیگران را شامل می‌شد

*.این کارپرزحمت مستلزم تخریب تکه تکه دیوارها درسطوح بزرگ یا کوچک بود

او در مأموریت خود در ایران مجموعه های بزرگی از آثار باستانی ایران را از طریق بندر بوشهر ایران به کانال .سوئزبه مقصد لندن فرستاد . اسمیت بیمه حمل و نقل یک مجموعه که همراه با کاشیهای مذهبی قم بود را ۳۱۰۰ پوند ارزیابی کرد.(۳۰)

برای مقا یسه باید یاداوری شود که ارزش ۳۱۰۰ پوند برای بیمه این محموله مجموعه‌های هنری که اسمیت از ایران به
موزه لندن فرستاد بیش ازهزینه انگلستان برای نصب اولین خط تلگراف زیرآبی بود که بریتانیا را به فرانسه ازطریق
.کانال ما نش در سال ۱۲۲۹ شمسی (۱۸۵۰م) وصل کرد

این محموله مجموعه های اشیای هنری بیش از ۱۰۰۰ کیلومتر رااز تهران تا بندر بوشهر طی کرد .این محموله با قطاری از قاطر به مدت ۴۵ روزدر این مسیر بود. یکی از مقامات ایرانی – سپهسالار اعظم – دستور داد که دراین مسیرازباز کردن بارها و بازرسی برای اخذ مالیات از بارها خودداری شود

با این حال، کاروان توسط مقامات انگلیسی در توقفهای مناسب ایستگاههای تلگراف متوقف و بازرسی میشد که اخبار پیشروی کاروان را به مرداک اسمیت ارسال می کردند. (۳۲)

اسمیت به مسئول کشتیرانی گری پل و شرکا دستور داد که محموله را از طریق کانال سوئز ترانزیت کنند نه از طریق بمبئی. (۳۲)

هنگامی که از مردا ک اسمیت برای ارائه عکس ازساختمان‌های اصلی این اماکن مذهبی سوال شد او خودداری کرد. وی با آگاهی ازقانون حفاظت ازاماکن مذهبی سال ۱۲۵۵ش گفت: «غیر ممکن است».(۲۳)

همکار دیگرش سیدنی چرچیل ,کارمنداو در دفتر تهران شرکت تلگراف بریتانیا نیزدراین شبکه بود.(۹)

روستاییان میگفتند فرنگی ها چند تومان به آنها میدادند تا کاشیها را بردارند

منبع: E.G. Browne

محراب مدرسه امام اصفهان درموزه متروپولیتن نیویورک

شبکه همکاران اسمیت

.اما شبکه مورداک اسمیت همکاران زیادی داشت
.درمیان بسیاری فردی بنام ژول ریچارد فرانسوی بود که تقریباً یک دهه زودترازاسمیت بعنوان عکاس به ایران وارد شد

.ایران در آن زمان (تا حدود صد سال پیش) پرشیا نامیده میشد
.اوهمچنین مدرس زبان فرانسه در مدرسه دارالفنون بود که اولین مدرسه به سبک اروپایی درتهران بود
.او مسلمان شد
.او عکاس دربار قاجار نیز بود

.در میان بسیاری ,همکاردیگراسمیت در این شبکه ژان باتیست نیکولا بود
.او منشی نمایندگی فرانسه در تهران بود که سه سال زودتر از او وارد ایران شد

مسئول موزه ویکتوریا آلبرت لندن , خانم مویا کری , در اشاره به اقلام هنری این کلکسیون از آنها به عنوان “دستاوردها ی موارد حساس” یاد می کند.(۲۲)

در حال حاضر سه محراب در موزه آستان قدس مشهد ویک محراب دیگر درموزه هنرهای اسلامی تهران نگهداری میشوند.۲۵

.(درختی بقدمت بیش ازهزارسال درحیاط امامزاده عبد الصمد نطنز(که احتمالا شا هد وقایع بسیاری بوده است

.با یک کلیک درتوییتربه اشتراک بگذارید

فراتراز تاسیسات هسته ای! غارت هنری شهرمن نطنز

Tweet

Special thanks to Tomoko Masuya, Keelan Overton, Kimia Maleki, and Leonard Helfgott and the V&A Museum for contributing to the main body of this adaptation. Sentences showing an asterisk (*) above may be traced to the provided research materials containing over 110 Parsian and English academic references.

Suggested reading materials and references:

1. The Emamzadeh Yahya at Varamin: A Present History of a Living Shrine, 2018–20, Journal of Material Cultures in the Muslim World, Authors: Keelan Overton and Kimia Maleki
2. Carpet Collecting in Iran, 1873-1883: Robert Murdoch Smith and the Formation of the Modern Persian Carpet Industry, Author(s): Leonard Helfgott, Source: Muqarnas , 1990, Vol. 7 (1990), pp. 171-181,
3. Persian Tiles on European Walls: Collecting Ilkhanid Tiles in Nineteenth-Century Europe, Author(s): Tomoko Masuya, Ars Orientalis , 2000, Vol. 30, Exhibiting the Middle East: Collections and, Perceptions of Islamic Art (2000), Published by: Freer Gallery of Art, The Smithsonian Institution and Department of the History of Art, University of Michigan
4. Obituary: Major-General Sir R. Murdoch Smith, R. E., K. C. M. G. Author(s): Frederic J. Goldsmid Source: The Geographical Journal , Aug., 1900, Vol. 16, No. 2 (Aug., 1900), pp. 237-238